Konflikt za naszą wschodnią granicą spowodował masową ucieczkę obywateli Ukrainy ze swojej ojczyzny. Wiele osób szuka schronienia w krajach Unii Europejskiej, gdzie mogą liczyć na ochronę przed represjami i pomoc w integracji społecznej. W tym artykule omówimy aktualną sytuację uchodźców z Ukrainy w krajach UE, akty prawne regulujące ich sytuację, a także perspektywy na przyszłość.
Akty prawne regulujące sytuację uchodźców z Ukrainy w krajach UE
W przypadku uchodźców z Ukrainy, którzy szukają schronienia w krajach UE, zastosowanie mają przepisy konwencji międzynarodowych, dyrektyw Unii Europejskiej oraz krajowych ustaw. Najważniejsze akty prawne regulujące sytuację uchodźców:
- Konwencja genewska dotycząca statusu uchodźców – określa kryteria uzyskania statusu uchodźcy i prawa, które przysługują uchodźcom. Konwencja genewska o statusie uchodźców została podpisana w 1951 roku i stanowi podstawę prawną ochrony uchodźców na świecie. Określa ona kryteria uzyskania statusu uchodźcy oraz prawa, które przysługują uchodźcom, takie jak prawo do legalnego pobytu, pracy i ochrony przed represjami. Konwencja ta została włączona do prawa UE poprzez dyrektywę o uznawaniu kwalifikacji uchodźców oraz rozporządzenie Dublin III.
- Rozporządzenie (UE) nr 604/2013 zwane również Dublin III – Przepis ten określa zasady ustalania kraju odpowiedzialnego za rozpatrzenie wniosku o azyl, gdy osoba składa wnioski w kilku krajach UE. W przypadku uchodźców z Ukrainy, którzy ubiegają się o azyl w UE, rozporządzenie to może wpłynąć na to, w jakim kraju otrzymają ochronę.
- Decyzja Wykonawcza Rady UE z dnia 4 marca 2022 roku związana z dyrektywą Rady UE nr 2001/55/WE – przepisy tych aktów prawnych regulują oraz wprowadzają mechanizm ochrony tymczasowej obowiązujący na terenie całej UE, mający zastosowanie do osób, które musiały opuścić Ukrainę począwszy od dnia 24 lutego 2022 r. w następstwie inwazji wojskowej rozpoczętej w tym dniu przez rosyjskie siły zbrojne, wprowadzając tym samym obok możliwości ubiegania się o status uchodźcy ułatwioną procedurę uzyskania statusu beneficjenta ochrony tymczasowej.
- Dyrektywa 2005/36/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 7 września 2005 r. w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych – Dyrektywa ta reguluje zasady uznawania kwalifikacji zawodowych i edukacyjnych uchodźców, co umożliwia im podjęcie pracy lub dalszą edukację w kraju pobytu. W tym przypadku ważne jest, aby kraje UE uznawały kwalifikacje nabyte za granicą oraz były otwarte na integrację uchodźców.
- Krajowe regulacje prawne dotyczące uchodźców.
Przykładowo, w Polsce podstawowymi aktami prawnymi w tym zakresie jest ustawa o cudzoziemcach oraz ustawa o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Jednocześnie, do krajowego porządku prawnego wprowadzono regulacje dedykowane obywatelom Ukrainy poprzez uchwalenie ustawy z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa. W Niemczech istotne akty prawne to ustawa o azylu oraz ustawa o cudzoziemcach, a w Czechach – ustawa o azylu i ustawa o pobycie cudzoziemców.
Ochrona tymczasowa Ukraińców w krajach Unii Europejskiej
Po raz pierwszy 4 marca 2022 roku Unia Europejska postanowiła zastosować przyjętą w 2001 roku dyrektywę o ochronie tymczasowej dla uchodźców z Ukrainy. Otworzyło to obywatelom Ukrainy możliwość otrzymania ochrony prawnej poprzez zalegalizowania ich pobytu, a także – po rejestracji – dostęp do rynku pracy, opieki medycznej, edukacji oraz pomocy socjalnej.
Aktualnie ochrona dla obywateli Ukrainy została przedłużona do 4 marca 2024 roku. Z danych Brukseli wynika, że w okresie ostatniego roku na terytorium Unii Europejskiej wjechało 16 milionów Ukraińców, z czego 11 mln powróciło do swojego kraju. Na terytorium Unii pozostały 4 mln, a 1 mln Ukraińców wyjechało poza jej granice, tj. do Kanady, Wielkiej Brytanii czy USA.
W styczniu br. niemal połowa beneficjentów tzw. ochrony tymczasowej – 1 mln przebywała w Niemczech oraz na terenie RP (974 tys.), w Czechach (433 tys.), we Włoszech (147 tys.) czy Hiszpanii (165 tys.).
Aż 34 procent – wśród osób przekraczających granicę w obawie przed agresją rosyjską to dzieci, z czego – jak podają unijne instytucje, około 5 tys. dzieci było ewakuowanych z ukraińskich instytucji opiekuńczych. W tej chwili Komisja Europejska współpracuje z Polską w zakresie relokacji dzieci do rodzinnych domów dziecka.
Przepisy o ochronie tymczasowej mają zastosowanie na terenie Unii Europejskiej już od ponad roku. Są one bardzo dobrze oceniane w Brukseli, przede wszystkim z powodu tego, że nie trzeba było stosować tak zwanego „sztucznego systemu relokacji” pomiędzy krajami Wspólnoty – przebiegła ona samoistnie. Swobodny wybór miejsca osiedlania w krajach Unii, z którego korzystają uchodźcy z Ukrainy nie zmienił jednak unijnego prawa azylowego – co do zasady obywatele innych państw, na przykład Afgańczycy, nie mogą korzystać z tych benefitów. Pozostaje dla nich droga ubiegania się o status uchodźcy.
Fundusze UE dla uchodźców
Od lutego 2022 roku Unia pomaga Polsce i innym krajom, na terenie których osiedlają się uchodźcy ukraińscy, poprzez przekierowywanie środków finansowych UE do wykorzystania na cele uchodźcze. Unia jednak nie przeznacza obecnie dodatkowych funduszy ze swojego budżetu, pozwala jedynie na przekierowanie funduszy z KPO i z polityki spójności. Taka sytuacja będzie obowiązywała także w kolejnych miesiącach 2023 roku.
